Głodówka, jako metoda oczyszczania organizmu i redukcji masy ciała, budzi wiele kontrowersji i pytań dotyczących jej wpływu na zdrowie. Wielu ludzi zastanawia się, jakie mogą być konsekwencje długotrwałego postu oraz kto powinien unikać takich praktyk. Aby odpowiedzieć na te oraz inne pytania związane z głodówką, zwróciliśmy się do ekspertki w dziedzinie dietetyki z Centrum Medycznego Safimed, dr Agnieszki Ostachowskiej-Gąsior. Dietetyk dr Agnieszka Ostachowska-Gąsior dzieli się swoją wiedzą na temat wpływu głodówki na organizm, zarówno pod kątem fizycznym, jak i psychicznym, oraz wskazuje, kto absolutnie nie powinien decydować się na tę formę postu. Poznamy także odpowiedzi na pytania dotyczące przygotowań do planowanej głodówki i postępowania w sytuacjach kryzysowych związanych z długotrwałym brakiem pokarmu.

Czym jest głodówka dokładnie? Czy jest to całkowite niejedzenie, niepiciem żadnych płynów, jak to wygląda?

Głodówka to dosyć szeroki termin. Głodówką nazwiemy zarówno ograniczenie spożycia pokarmu, jak i całkowite zaprzestanie przyjmowania jakiegokolwiek pożywienia przez określony czas. Głodówkę można podejmować z różnych względów, np. zdrowotnych, religijnych, związanych z kontrolą masy ciała. Dlatego możemy mówić o głodówce terapeutycznej, religijnej, traktować ją jako sposób oczyszczania organizmu czy jako formę diety odchudzającej. Głodówką nazwiemy odmawianie przyjmowania pokarmów stałych, ale płyny są przyjmowane – woda, herbata, napary, buliony, soki itp. Głodówką nazwiemy też odmawianie przyjmowania przez określony czas zarówno pokarmów stałych, jak i płynów. Ta forma nazywana jest postem suchym (głodówką suchą), a motywacją do jej podjęcia najczęściej są względy religijne, duchowe, kulturowe. Jest to bardzo ekstremalna forma głodówki, niosąca ze sobą poważne ryzyko dla zdrowia. Nie tylko kwestia braku składników pokarmowych będących źródłem energii, ale też witamin i składników mineralnych (elektrolity!), a oczywiście kwestia wręcz zabójczych konsekwencji odwodnienia organizmu. Odwodnienie może prowadzić (zależnie od stopnia odwodnienia) do poważnych problemów zdrowotnych i jest potencjalnie śmiertelne. Pierwsze objawy odwodnienia, takie jak suchość w ustach, zmniejszenie ilości moczu, zmęczenie i zawroty głowy, mogą wystąpić już po kilku godzinach bez dostępu do wody. W ciągu kilku dni bez picia objawy odwodnienia nasilą się, a organizm zacznie tracić zdolność do regulowania temperatury ciała, co może prowadzić do udaru cieplnego. Bez dostępu do wody procesy metaboliczne i funkcje życiowe organizmu zostaną znacząco zaburzone. Trudno dokładnie określić, ile dni konkretna osoba może przeżyć bez picia, ponieważ wiele zależy od indywidualnych cech organizmu i warunków środowiskowych. Skala odwodnienia jest często oceniana na podstawie procentowej utraty masy ciała spowodowanej brakiem odpowiedniej ilości płynów w organizmie. Odwodnienie organizmu o 10% to poważny stan, który wymaga natychmiastowej interwencji medycznej i zastosowania środków nawadniających.

Co się dzieje z człowiekiem, który prowadzi głodówkę po 1, 2, 3 dniach, co po tygodniu, miesiącu?

Czas, przez jaki człowiek może przeżyć bez jedzenia, zależy od wielu czynników, w tym od indywidualnych cech organizmu, stanu odżywienia (wysycenia organizmu składnikami odżywczymi), warunków środowiskowych, dostępu do wody oraz ogólnego stanu zdrowia (istniejące choroby, przebyte zabiegi chirurgiczne itp.). Przez krótki czas organizm może bez większych zaburzeń przetrwać brak pożywienia. W przypadku braku dostępu do jedzenia uruchamiane zostają mechanizmy obronne i organizm, poszczególne narządy i układy przestawiają się na tryb oszczędzania. Następuje adaptacja do zaistniałej sytuacji – energia pozyskiwana jest z glikogenu (zapasowe źródło glukozy zdeponowane w wątrobie i mięśniach) oraz tłuszczu, aż do jego wyczerpania. Im większe są ich zapasy, tym na dłużej wystarczą. Dzięki adaptacji do głodzenia okres przeżycia jest zwykle długi i zależny od zasobów ustroju – osoby z niedowagą mają mniejsze rezerwy energetyczne w postaci glikogenu i tłuszczu niż osoby o prawidłowym stanie odżywienia oraz osoby z nadwagą i otyłe. Wraz z glikogenem organizm traci wodę, co przyspiesza tempo spadku masy ciała. Gdy zapasy glikogenu zostają wyczerpane, organizm w coraz to większym stopniu korzysta z zasobów tłuszczu – ciała ketonowe (związki chemiczne, które powstają w wyniku metabolizmu tłuszczów) stają się głównym źródłem energii dla mózgu i mięśni. Jeśli głodówka trwa nadal, tj. po wyczerpaniu się zapasów glikogenu i tłuszczu, to wtedy jako źródło energii zostają uruchomione białka – następuje utrata masy mięśniowej. U osoby z niedowagą już po tygodniu oprócz spadku masy ciała, osłabienia, zmęczenia i obniżenia ciśnienia krwi i spadku poziomu insuliny może dojść do ubytku masy mięśniowej. Przeciągający się w czasie brak pożywienia może skutkować dalszymi zmianami, takimi jak zaburzenia w gospodarce hormonalnej, pogorszenie stanu skóry, włosów i paznokci, zaburzenia w funkcjonowaniu poszczególnych narządów i układów.

Czy nauka zna przykłady ludzi, którzy długo głodowali, ile można wytrzymać głodując?

Jeden z najbardziej znanych, całkiem niedawnych przypadków długotrwałego głodzenia się polegającego na odmawianiu przyjmowania pokarmów stałych dotyczy członków IRA, którzy jako więźniowie podjęli w 1981 roku strajk głodowy. Żaden z nich nie przeżył dłużej niż 73 dni. Najkrócej, bo 46 dni przeżył Martin Hurson, który był w najgorszej z nich wszystkich kondycji zdrowotnej, inaczej mówiąc, miał najmniej zasobów (zapasów), z których organizm mógłby w czasie głodówki korzystać. Natomiast rekord najdłuższego okresu bez jedzenia należy do człowieka o imieniu Angus Barbieri. Przez 382 dni nie przyjmował on żadnych pokarmów stałych. W trakcie tego czasu spożywał jedynie wodę, herbatę, kawę oraz suplementował witaminy i składniki mineralne. W chwili rozpoczęcia głodówki Angus ważył około 207 kg i jego motywacją było to, że chciał schudnąć. Przez cały czas postu pozostawał pod nadzorem lekarzy. Przez te 382 dni stracił 125 kg, osiągając zamierzoną wagę, i wrócił do przyjmowania pokarmów stałych. Najpierw były to niewielkie porcje, jak np. jedno jajko kurze, a potem porcje coraz większe i zgodne z jego zapotrzebowaniem. Udało mu się to i w następnych latach utrzymywał masę ciała na poziomie 88 kg. W opinii lekarzy Angus zareagował na post w sposób idealny, tzn. jego organizm przekształcał tłuszcz w glukozę aż do wyczerpania się jego zasobów i odbyło się to bez większych komplikacji.

Jak wpływa na zdrowie długofalowo? Czy może zostawiać nieodwracalne ślady?

Jeśli głodówka jest skrajna i niezrównoważona, może prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych, takich jak osłabienie serca, niedociśnienie, zaburzenia hormonalne, elektrolitowe i inne. Po wyrównaniu niedoborów cofnięcie tych zmian jest jak najbardziej możliwe. Biorąc natomiast pod uwagę wpływ długotrwałej głodówki na tempo procesów metabolicznych, koniecznie trzeba tu wspomnieć o tym, że długotrwałe głodzenie może obniżyć tempo przemiany materii, co z kolei może utrudnić utrzymanie prawidłowej masy ciała w przyszłości.

Jak głodówka wpływa na działanie organizmu, na samopoczucie fizyczne i psychiczne?

Głodówka źle wpływa zarówno na samopoczucie fizyczne, jak i psychiczne. Długotrwała głodówka może przyczynić się do wystąpienia apatii, zaburzeń pamięci, symptomów depresji, lęku, zaburzeń odżywiania itp. Może też powodować szereg zaburzeń w funkcjonowaniu poszczególnych narządów i układów. Gdy niedobory zostaną wyrównane, wiele zmian się cofa.

Od czego zależy wpływ głodówki na zdrowie? Od wieku, masy ciała?

Tak, zależy od wieku (dzieci i młodzież w okresie rozwoju i wzrastania oraz osoby starsze są bardziej narażone na braki), masy ciała i składu ciała (ile mięśni, ile tłuszczu, ile wody, jaki stopień mineralizacji kości), stanu zdrowia (każdy stan zapalny pogarsza reakcję organizmu na brak składników pokarmowych), zasobów/zapasów i wielu innych czynników, które wymieniłam we wcześniejszych pytaniach.

Kto absolutnie nie powinien głodować? Czy są choroby, w przypadku których może to się skończyć tragicznie?

Drastyczne zmiany w diecie mogą wpływać na poziom cukru we krwi, ciśnienie krwi i inne parametry zdrowotne. Zawsze przed podjęciem takiej decyzji należy skonsultować się z lekarzem. Głodówek polegających na całkowitym zaprzestaniu przyjmowania pokarmów stałych nie powinny praktykować osoby z istniejącymi problemami zdrowotnymi, takimi jak np. cukrzyca, choroby serca, choroby nerek czy zaburzenia metaboliczne. Zdecydowanie takiej głodówki nie powinny także podejmować kobiety w ciąży, osoby z historią zaburzeń odżywiania (głodówka może prowadzić do nawrotu tych zaburzeń) oraz osoby starsze, które mogą mieć specjalne potrzeby żywieniowe związane z utrzymaniem zdrowia kości, mięśni i ogólnego funkcjonowania organizmu. Głodówka może zwiększyć ryzyko utraty masy mięśniowej i innych powikłań zdrowotnych.

Co się podaje osobom/więźniom, którzy głodują i stan zdrowia zaczyna zagrażać ich zdrowiu/życiu? Kroplówki (jakie), żywienie dojelitowe? Coś innego?

Decyzje dotyczące interwencji medycznych w przypadku więźniów na strajku głodowym zależą od wielu czynników, w tym stanu zdrowia więźnia, stopnia zagrożenia życia, a także zgodności z zasadami etycznymi i prawem. Wprowadzanie żywienia w trakcie strajku głodowego jest trudne, a decyzję o tym podejmuje zazwyczaj personel medyczny. W zależności od stopnia zagrożenia dla zdrowia więźnia, możliwe są różne formy interwencji:

Monitorowanie stanu zdrowia (parametrów życiowych, ocena funkcji narządów i ogólnego stanu odżywienia).

Żywienie pozajelitowe – w przypadkach skrajnego zagrożenia życia związanych z utratą masy ciała, lekarze mogą zdecydować się na wprowadzenie żywienia pozajelitowego, czyli dostarczanie składników odżywczych bezpośrednio do krwiobiegu.

Żywienie dojelitowe – jeśli stan zdrowia osoby głodującej pozwala na to, lekarze mogą rozważyć wprowadzenie żywienia dojelitowego, co oznacza dostarczanie specjalnych mieszanek odżywczych bezpośrednio do przewodu pokarmowego.

W celu utrzymania nawodnienia, a także dostarczenia elektrolitów, lekarze mogą zdecydować się na podawanie płynów przez kroplówki. W niektórych przypadkach konieczne jest leczenie medyczne związane z powikłaniami głodówki, takimi jak zaburzenia elektrolitowe czy zaburzenia metaboliczne.

Czy można sobie w ten sposób poważnie zaszkodzić? Co się wydarzy, jeśli głodówka nie będzie przerwana na czas? Czy taki pacjent (protestujący) będzie karmiony/podpięty pod kroplówkę siłą?

W większości krajów decyzje dotyczące leczenia, w tym także wprowadzenia żywienia dojelitowego, powinny być podejmowane we współpracy z pacjentem lub jego przedstawicielem prawnym, jeśli pacjent nie jest w stanie wyrazić własnej zgody. W sytuacjach nagłych, gdy pacjent nie jest w stanie wyrazić zgody, lekarze mogą być uprawnieni do podjęcia decyzji medycznej w celu ratowania życia pacjenta. Podejmowanie decyzji o leczeniu bez zgody pacjenta zależy od konkretnych okoliczności danego przypadku oraz obowiązujących przepisów prawa.

Czy do planowanej głodówki można się przygotować, żeby było bezpieczniej?

W pewnym sensie tak, można się przygotować do sytuacji, w której nastąpi niedobór składników odżywczych. Dbałość o utrzymanie prawidłowej masy ciała, prawidłowego wysycenia organizmu składnikami odżywczymi, pamiętając przy tym nie tylko o białku, węglowodanach, niezbędnych kwasach tłuszczowych, lecz także o odpowiedniej podaży witamin i składników mineralnych oraz płynów. Do tego konieczne jest jeszcze zachowanie dobrostanu psychicznego i fizycznego.